بحث داغ مزارع پسته کالیفرنیا که گوی سبقت را از دیگر کشورها ربوده است، چیزی جز وجود پشتوانه علمی، قبل از شروع کشت، در مقیاس بزرگ نمی‌باشد.
ازت از جمله عناصر غذايي پر مصرفي است كه نقش كليدي و عمده‌اي در توليد پسته ايفا مي‌كند.
دام و کشت و صنعت: پسته يكي از گياهان مهم در تيره پسته سانان (Anacardiaceae) است. تيره پسته سانان با حدود 60 جنس و 600 گونه، تيره‌اي مهم در بين گياهان است. پسته به صورت خودرو در شمال شرقي ايران و آسياي مركزي و افغانستان وجود دارد. پسته يكي از مهم‌ترين اقلام صادراتي ايران است كه بيش از 23% از ارزش كل صادرات ايران را بخود اختصاص داده است. اما آمریکا طی سال‌های اخیر با کمک گرفتن از تکنولوژی مدرن، تولید خود را افزایش داده و مقام نخست را از آن خود کرده است.
سرمایه‌گذاری‌های وسیعِ صورت گرفته برای احداث باغ‌های مدرنِ پسته در ایالت کالیفرنیای آمریکا (با سطح زیر کشت قریب85000 هکتار) و بصورت محدودتر در کشور ترکیه، سودآوری بسیاری از باغ‌های سنتی پسته کشور را در طولانی مدت تهدید خواهد کرد.
گزارش‌های «کمیته اجرایی پردازش پسته» در آمریکا، نشان می‌دهد فاصله میزان سطح زیر‌کشت باغ‌ها و تولید پسته در ایالت کالیفرنیا با رقیب این ایالت، یعنی استان کرمان، چشمگیر است. بر اساس آمارهای این موسسه، طی سال 2012 میلادی، مجموع تولید پسته از مزارع ایالت کالیفرنیا حدود یک میلیون و 200 هزار تن بوده است. با مراجعه به سایت انجمن پسته ایران، استان پسته‌خیز ایران، کرمان، با قدمتی به مراتب دیرینه‌تر از مزارع کالیفرنیا، در همان سال فقط می‌تواند 10 درصد آنچه در ایالت پسته‌خیز آمریکا تولید می‌شود، به بار آورد.
در این مطلب ضمن اشاره به مشکلات کنونی باغ‌های پسته در ا یران، به ارائه توضیحاتی در ارتباط با عناصر مورد نیاز این گیاه جهت افزایش راندمان کشت می‌پردازیم.
پایه‌های تجاری:
متاسفانه در ایران سازگاری هیچ‌یک از پیوندهای تجاری با اقلیم‌های مختلف تست نشده است. این در حالیست که می‌بایست تاکنون با انتخاب گیاهانی مناسب، به عنوان پایه، که بیشترین مقاومت به بیماری و خاک‌های فقیر را دارند و یا از طریق تلاقی‌های کنترل شده و ایجاد ارقام جدید، گام‌هایی اساسی و علمی در جهت افزایش راندمان برداشته می‌شد.
بطورکلی برای پسته 5 پایه تجاری تجربه شده شامل تربینتوس، آتلانتیکا، اینتگراما، PG2 و UCB1 در دنیا وجود دارد و حداقل 50 پیوند تجاری خوب نیز در ایران تجربه و شناخته شده است. ایجاد یک باغ از این 5 پایه و 50 پیوند کاری است آسان و ارزان و پس از 5 سال از احداث این باغ، بهترین پایه و پیوند برای هر اقلیم معلوم خواهد شد. در این خصوص نبود ارتباط بین دانشگاه و مزرعه و عدم حمایت دولت‌ها از بودجه‌های تحقیقاتی به خوبی نمایان می‌شود. می‌توان گفت بحث داغ مزارع پسته کالیفرنیا که گوی سبقت را از دیگر کشورها ربوده است، چیزی جز وجود پشتوانه علمی، قبل از شروع کشت، در مقیاس بزرگ نمی‌باشد.
بیش از 95% پایه‌های پسته در ایران پایه‌های بذری ارقام پسته اهلی (خوراکی) می‌باشند. این پایه سازگاری مطلوبی با پیوندک تمامی ارقام مختلف دارد. همچنین به دامنه دمایی 20- تا 45 درجه سانتی‌گراد تحمل دارد. گونه‌ای مقاوم به کم آبی و شوری ولی حساس به نماتد، گموز و ورتیسیلیوم میباشد. ارقام رایج به عنوان پایه شامل: سرخس ( رقم وحشی گونه P.vera )، بادامی زرند و قزوینی میباشد.
گونه کسور یا چاتلانقوش درختانی کوچک به طول 3 تا 7 متر هستند. درختی مقاوم به خشکی ولی حساس به نمات، گموز و ورتیسیلیوم میباشد.
گونه آتلانتیکا گونه‌ای به نسبه پر رشد و دارای ارتفاع تا 20 متر میباشد. مقاوم به نماتد و گموز ولی حساس به ورتیسیلیوم میباشد. در شوری بالا(Ec 16 دسی زیمنس) رشد رقم کرمان روی پایه آتلانتیکا و UCB1 بهتر از پایه اینتگریما میباشد.
گونه بنه که برخی از گیاه شناسان آن را زیر گونه آتلانتیکا می‌دانند دارای ارتفاع 3 تا 10-12 متر میباشد. دارای صمغ معطری به نام سقز است. گیاهی مقاوم به خشکی و دارای مقاومت نسبی به نماتد ولی حساس به شوری، گموز و ورتیسیلیوم میباشد.
گونه اینتگریما که برخی از گیاه شناسان آن را زیر گونه Pistacia chinensis می‌دانند گونه‌ای پر شد، سازگار با پیوندک‌ها و مقاوم به ورتیسیلیوم میباشد. نام تجاری این پایه در آمریکا PGI میباشد. البته پایه اینتگریما در ارتباط با شوری کاهش زیاد محصول را شاهد میباشد.
گونه تربینتوس درختی کوچک به طول 2-5 متر میباشد. مقاوم به نماتد، گموز و شوری خاک ولی حساس به ورتیسیلیوم میباشد.
پایه های دو رگ (هیبرید‌های بین گونه‌ای) شامل پایه تجاری PGII) Pioneer GoldII )که حاصل گرده افشانی آزاد بین گونه‌ای آتلانتیکا به عنوان پایه والد مادری و گونه اینتگریما به عنوان پایه والد پدری و همچنین پایه تجاری UCBI) University of California Berkeley 1) که حاصل تلاقی کنترل شده (بسته) بین دو درخت منتخب (گزینش شده) از دو پایه فوق میباشد. پایه اخیر پر رشد، زود بارده و مقاوم به بیماری‌ها میباشد.
برای پسته vera (خوراکی) روی پایه اینتگریما بیشترین سطح شوری (احتمالا ترکیبی از سمیت بر به اضافه کلر و یا سدیم) بیشترین آسیب را بوجود آورد
عناصر مورد نیاز درخت پسته:
اگر به هر دلیل علائم کمبود عناصر در درخت ظاهر شد بهترین راه مبارزه سریع با مشکل، محلول پاشی است چون مانند سرم عمل کرده در اسرع وقت اثر می کند و خسارت را به حداقل می‌رساند. علائم کمبود در این گیاه غالبا دیر ظاهر شده و به راستی می‌توان گفت در مورد گیاه پسته پیشگیری بهتر از درمان است.
کودهای حیوانی:
استفاده از کودهای حیوانی علاوه بر جنبه تغذیه‌ای بیشتر به منظور اصلاح خاک از جمله بهبود ساختمان، دانه بندی، تهویه و بیولوژی آن و همچنین بالا بردن ظرفیت تبادل کاتیونی خاک صورت می‌گیرد. این کودها عبارتند از کود گاوی، کود گوسفندی و کود مرغی. میزان مواد غذایی در کود مرغی بیشتر از گوسفندی و در گوسفندی بیشتر از گاوی است با این حال مواد غذایی کود مرغی به اندازه ای نیست که بتواند تمام نیازهای غذایی گیاه را تامین کند. کود مرغی سریعتر از کودهای حیوانی دیگر مورد تجزیه قرار می گیرد اما به همین اندازه اثرات آن در خاک زودتر ناپدید می‌گردد که در این ارتباط توصیه می‌شود کود گوسفندی و گاوی را به صورت پوسیده به خاک داده تا اثرات آن سریعتر بروز کند و از آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود.
زمان مصرف کودهای حیوانی:
زمان استفاده از کودهای حیوانی از اواسط پاییز تا اوایل زمستان است. اگر بعد از زمان یاد شده استفاده گردد می‌تواند اختلالات فیزیولوژیک همچون زردی برگ‌ها در اول فصل به علت رقابت در مصرف ازت ریز موجودات تجزیه کننده کود با درخت و عدم دسترسی گیاه به ازت کافی ایجاد نماید. این مسئله در مورد کودهایی که به خوبی نپوسیده‌اند شدیدتر است.
شیوه مصرف:
باید در انتهای سایه‌انداز درخت به طور متناوب هر 2 سال یکبار، در یک طرف درخت چاله‌ای به عمق 40 و عرض 50 سانتی متر حفر کرده، کود را داخل آن بریزید و از ریختن کودهای حیوانی در سطح خاک خودداری کنید (مخصوصا در خاک‌های رسی) زیرا کودهایی که در سطح خاک ریخته می‌شوند قسمتی که در معرض مستقیم نور خورشید و هوا قرار می‌گیرد تجزیه شده به هدر می‌رود و قسمتی دیگر نیز چون می‌تواند آب و مواد غذایی بیشتری را جذب کرده و در اختیار گیاه قرار دهد، باعث رشد هوایی ریشه‌ها به سطح خاک می‌شود درنتیجه خشکی تابستان و سرمای زمستان می‌تواند ریشه‌های درختان را تهدید نماید.
کودهای شیمیایی:
در مصرف کودهای شیمیایی، تنظیم میزان کود بر اساس دوره آبیاری همواره باید مورد توجه قرار گیرد. در دوره‌های آبیاری بالاتر از 60 روز میزان مصرف باید دقیق محاسبه شود و جوانب احتیاط رعایت شود. مثلا هرچه فاصله بین دو آبیاری افزایش می‌یابد بایستی از میزان کودهای ازته کاست.
در اوایل فصل رشد چنانچه زردبرگی و رنگ پریدگی مشاهده شد باید به دو مسئله توجه نمود:
1- دادن کود دامی نپوسیده در اواخر فصل زمستان سبب فعالیت شدید ریزموجودات خاکزی به دلیل تجزیه کود شده و رقابت بر سر مصرف نیتروژن با درخت پیش می‌آید که این عامل می‌تواند سبب کمبود ازت خاک در شروع فصل رشد شده و زرد برگی را به وجود آورد.
2- غرقاب کردن طولانی باغ‌ها در اوایل فصل رشد که می‌تواند موجب زردبرگی و شیوع آفات و بیماری‌هایی همچون شیره سیاه (گموز) گردد.
ازت:
ازت از جمله عناصر غذايي پر مصرفي است كه نقش كليدي و عمده‌اي در توليد پسته ايفا مي‌كند. براي تعیین نیاز یك باغ پسته به كودهاي ازته، سنجش مقدار ازت موجود در برگ ملاك مناسب‌تري از مقدار ازت خاك مي‌باشد.
علائم كمبود ازت در اوايل فصل رشد:
برگ‌هاي پایيني درخت كم رنگ‌تر، ريزتر و دارای سطح کوچک‌تر بوده و رشد شاخه و تاج درخت کاهش می‌یابد. كمبود ازت در اواخر فصل موجب كم مغز شدن و سبكي دانه‌ها مي‌گردد.
نتايج تجزيه برگ انجام شده در اكثر مناطق پسته كاري كشور نشان مي‌دهد كه مقدار ازت موجود در برگ كمتر از حد مورد نياز درخت مي‌باشد. دليل اين كمبود مزمن و هميشگي ازت، فراهم نبودن مقدار كافی ازت در خاك اطراف ریشه و فواصل زمانی آبياري زياد باغ‌هاي پسته مي‌باشد.
دور آبياري نيز در بيشتر باغ‌ها نسبتا طولاني بوده و لذا مدت زماني كه شرايط براي جذب ازت مهیا مي‌باشد كم است. از طرفی به دليل طولانی بودن مدار آبياري، باغداران مجبورند كه در هر نوبت، آبياري ارتفاع زيادي آب به باغ بدهند. اين مسئله به شستشوي ازت از خاك و كمبود تقريبا هميشگي ازت در باغ كمك مي‌كند.
براي رفع اين مشكل چند راه حل توصيه مي‌گردد:
تزریق كودهای ازته از طریق سیستم‌های آبیاری قطره‌ای؛ تأمين بخشي از نياز گياه از طريق محلول پاشي؛استفاده از نوعی از کودهای ازته كه به تدريج آزاد شده و در اختيار ريشه قرار گيرد. مثل كود ازت با پوشش سولفات پتاسيم.
انواع کودهای شیمیایی ازته مورد استفاده در باغ‌های پسته:
اوره: این کود محتوي 46 درصد ازت است. پس از اضافه شدن كود اوره به خاك و انتقال آن به درون خاك از طریق حل شدن در آب آبیاری، مولكول اوره تحت تأثير آنزيم‌های موجود در خاك شكسته شده و به آمونیوم قابل جذب برای درخت تبدیل می‌شود.
نيترات آمونيوم: اين كود حاوی 33 درصد ازت است و به دليل دارا بودن هر دو شكل ازت قابل جذب براي درخت (نیترات و آمونیوم) به راحتی توسط ریشه قابل جذب است.
سولفات آمونيوم: مقدار ازت موجود در این كود 21 درصد میباشد. استفاده از آن در اراضي شور و قليا نسبت به دو كود قبلی توصيه مي‌شود. تحقیقات اخیر نشان داده که بهتر است کود سولفات آمونیوم و اوره بصورت توامان با هم و با نسبتی مشخص مصرف شوند به صورتی که میزان اوره در حد زیان آور برای خاک نباشد ( از نظر آسیب قلیایی و همچنین مسمومیت به شوری ) و از سوی دیگر، با مصرف کمتر سولفات آمونیوم از نظر اقتصادی بهتر عمل کرد(به علت هزینه بالای این کود). این عمل همچنین سبب بالارفتن راندمان جذب ازت (N) خواهد شد.
نحوه و زمان مصرف كودهاي ازته:
به دليل شستشه شدن و خارج شدن كود از دسترس ريشه درخت، كودهاي ازته را بايد در فصل رشد و طي چند نوبت به باغ داد.
براي باغ‌هاي پسته حداقل سه دوره دادن كود ازته توصيه گرديده است: 50 درصد از ازت مورد نیاز درختان بارور در اسفند ماه، 25 درصد در اردیبهشت نهایتا تا خرداد ماه، 25 درصد باقی‌مانده را همراه با آب قبل از برداشت محصول در شهریور ماه. براي دوره اول چنانچه تأمين آب امكان‌پذير باشد دادن كودهاي ازته در نيمه دوم فروردين تأثير بيشتري دارد. دوره دوم، در زمان مغز رفتن باید داده شود و سعي شود قبل از مغز رفتن تا اوايل دوره مغز رفتن اين نوبت ازت به باغ داده شود. دوره سوم، كه مصادف با خاتمه فصل برداشت مي‌باشد از اهميت زيادي برخوردار است و باید با اولین آب بعد از برداشت به باغ داده شود.
درختان پسته‌اي كه زير بار محصول بوده‌اند قسمت عمده مواد غذايي را كه در برگ در طول فصل رشد توليد شده به خوشه‌هايي اختصاص داده‌اند كه برداشت میوه از آنها انجام شده است. اين عامل موجب شده است كه ذخيره مواد غذايي در ريشه و جوانه‌ها به مراتب كمتر از مقدار مورد نياز براي شروع رشد سال بعد باشد. در اواخر اسفند كه تقريباً همراه با شروع دوره رشد است، بخش هوايي درخت پسته يك تا دو هفته زودتر از ريشه‌ها شروع به فعاليت كرده و وارد مرحله رشد سريع جوانه‌ها مي‌شود.
در طي مدتي كه جوانه‌هاي زايشي و رويشي شروع به رشد كرده ولي سيستم ريشه‌اي آنچنان فعال نيست كه بتواند نياز بخش هوايي درخت را برطرف كند، درخت از ذخيره مواد و عناصر غذايي سال قبل استفاده مي‌نمايد. زماني كه دوره سوم كود ازت پس از برداشت به باغ داده مي‌شود خوشه‌ها كامل شده‌اند و لذا كود پس از سنتز در برگ و ريشه، در خود درخت ذخيره شده و براي رشد جوانه‌ها در اوايل سال بعد قابل استفاده مي‌باشد.