ضرورت انجام عملیات وجین و سله شکنی

از بین بردن علفهای هرز با استفاده از وسایل مکانیکی را وجین گویند. تقریبا هر محصولی را می توان با نیروی کارگر وجین نمود، اما وجین گیاهانی که رشد رویشی زیادی داشته و با فاصله ردیف کم و بطور متراکمی کشت می شوند (مانند گندم ، بخصوص هنگامی که ارتفاع زیادی یافته باشند، با علفهای هرز بخوبی رقابت می کنند. کنترل علفهای هرز در این محصولات با انجام عملیات صحیح و به موقع خاکورزی طی دوران آیش و تهیه ی بستر، با تامین شرایط مطلوب رشد محصول و یا با استفاده از علف کش ها انجام می شود. وجین معمولا در مورد گیاهان وجینی، (مانند ذرت، سیب زمینی، توتون، چغندرقند، پنبه، و غیره) که بطور ردیفی و با فاصله نسبتا زیاد بین ردیفها (بیش از ۴۰ سانتیمتر)کاشته می شوند، انجام می گیرد. این محصولات، بدلیل محدودیت رشد رویشی هر بوته و پایینی تراکم بوته، قدرت رقابت زیادی با علفهای هرز، به خصوص در اوایل دوره رشد نداشته و عملکرد آنها، در صورت عدم کنترل علفهای هرز، افت شدیدی خواهد نمود. معمولا وجین و سله شکنی این محصولات بطور همزمان و به وسیله آن انجام می شود.

سله چیست؟

سله لایه ی سخت و متراکمی است که در سطح خاکهای نیمه سنگین تا سنگین و تحت فشار آب تشکیل می شود. فشار وارده از برخورد متوالی قطرات باران و یا آبیاری سطحی بر خاکدانه ها و یا کلوخه های واقع در سطح خاک و نفوذ آب به درون آن ها سبب می شود که ارتباط بین ذرات خاک از بین برود ذرات رس آزاد گردند. ذرات رس آزاد شده، در خاک سطحی اشباع از آب نشست نموده و بطور متراکمی بهم می چسبند.

عوامل ایجاد کننده سله در خاک

تخریب ساختمان خاک در اثر خاک ورزی در وضعیت خشک یا خیس بودن خاک بر حساسیت خاک نسبت به عوامل مولد سله می افزاید. کمبود ماده آلی خاک، جایگزین شدن کلسیم توسط سدیم و زیادی رس های منبسط شونده (مانند مونتمورایلونیت و ورمی کولایت) ازعوامل اصلی حساسیت خاک برای تشکیل سله هستند. هنگامی که سدیم دربین ذرات رس قرار می گیرد، موجب پراکندگی آن ها می شود. ذرات رس آزاد شده در اثر جذب آب متورم شده، منافذ خاک را بسته و نفوذپذیری خاک را کاهش می دهند. هنگامی که خاک متوالیاٌ تر وخشک می شود، ذرات رس و یا بدون ساختمان در می آید. به طور کلی، تر و خشک شدن متوالی خاک (در اثر آبیاری یا بارندگی) سبب توسعه خصوصیات و ضخامت سله می گردد. هرچه شدت آسیب به خاک شدیدتر باشد، قطر لایه متراکم شده بیشتر خواهد بود.

اثر سله روی میزان رطوبت خاک

تراکم خاک در سله سبب می شود که لوله های مویین بسیار باریکی تشکیل شوند. در نتیجه، میزان تبخیر از سله مرطوب بسیار شدید است. باخشک شدن سله، از ظرفیت هدایت هیدرولیکی آن کاسته می شود و میزان تبخیر نیز کاهش می یابد سله در اثر خیس شدن منبسط می شود و فاصله بین ذرات رس را آب پر می کند. به همین جهت نفوذپذیری سله خیس نسبت به آب و هوا بسیار کم است. نفوذ پذیری سله خیس نسبت به آب و هوا بسیار کم است. نفوذ پذیری سله خیس نسبت به آب تا حدود ۲۰۰ برابر کمتر از خاک تغییر نیافته واقع در زیر آن می باشد. این اوامر مشکلاتی را در آبیاری بوجود می آورد، تهویه خاک را محدود می سازد و شرایط مناسبی را برای فرسایش خاک به وجود می آورد.

اثر سله روی جوانه زنی بذور

سله وزن مخصوص ظاهری زیادی داشته و پس از خشک شدن بسیارسخت می شود و مانع رشد ریشه ها و خروج جوانه ها و سبز شدن بذر میگردد. دراغلب موارد، جوانه ها بطور افقی در زیر سله رشد ریشه ها و خروج جوانه ها و سبز شدن بذر می گردد. در اغلب موارد، جوانه ها بطور افقی در زیر سله رشد می کنند تا راهی از میان شکافهای سله به بیرون پیدا نمایند ( سله در اثر خشک شدن منقبض شده و ترک می خورد ). هرچه گیاهچه درشت تر باشد، به شکافهای بزرگتری در سله برای خروج نیازمند است. در صورتی که جوانه نتواند مقاومت سله را شکسته و آن را شکسته وآن را شکاف دهد و یا از میان ترکهای سله خارج گردد، سبز شدن دچار اشکال می شود و رشد گیاهچه نیز کاهش می یابد. گاهی لپه های درشت در میان شکافهای سله گیر می کنند و در اثر تداوم رشد محور زیر پله، قطع می شوند.

نزدیکی بذرهای گیاهان دو پله به یکدیگر به شکستن مقاومت و ایجاد شکاف در سله کمک نموده وسبز شدن بذرها را تسهیل می نماید. لپه های گیاهان دوپله که به روش برون خاکی (اپی جیل یا برون خاکی) سبز می شوند، هنگام خروج از خاک غالبا شکافی طولی در جهت ردیف کاشت بوجود می آورند. هرگاه بذرها به یکدیگر نزدیک شده باشند و در نتیجه این شکافها بهم بپیوندند، مقاومت سله بهتر شکسته شده و بخوبی سبز می شوند. به همین جهت کاشت متراکم اینگونه بذرها به سبز شدن آن ها کمک می کند. اما بکار گیری چنین تراکمی موجب اتلاف مقدار زیادی بذر شده و هزینه تنک کردن بعدی را افزایش می دهد به همین جهت، در شرایطی که خاک سله ضخیم و سختی می بندد و بذر به سله و تراکم خاک حساس است، بعضی از کشاورزان آبیاری قبل از کاشت بعمل می آورند.

با پیدایش امکان ورود به زمین، با استفاده از میخ های چوبی بزرگی به قطر ۲ تا ۳ سانتیمتر، سوراخ های نسبتا عمیقی ( گاه تا عمق نزدیک به ۱۰ سانتیمتر ) با فواصل مورد نظر در خاک ایجاد می کنند. بذر تازه جوانه زده را در ته سوراخ قرار می دهند و روی بذر را شن ریخته و یا سوراخ را با کلوخه های کوچکی می پوشانند تا رطوبت سوراخ از دست نرود. بذر با استفاده از محیط مرطوب سوراخ بخوبی سبز می شود. در این روش، تا سبز شدن کامل بوته ها، آبیاری بعمل نمی آید.
سله مرطوب مقاومت فیزیکی کمی دارد. به همین جهت ممکن است با انجام آبیاری به فواصل زمانی کوتاه، سله را مرطوب و نرم نگهداشت تا سبز شدن تسهیل گردد. اما این عمل موجب محدودیت تهویه و سردی خاک می گردد و از این طریق سبز شدن به تاخیر می افتد. آبیاری به فواصل زمانی کوتاه برای نرم نگهداشتن سله، بخصوص در هوای سرد، نامطلوب می باشد.

سله شکنی

مهمترین راه مبارزه با سله افزایش ماده آلی خاک و بهبود ساختمان خاک است. خاکدانه هایی که دارای ماده آلی زیادی هستند پایدار بوده، مقاومت زیادی در مقابل فشار آب دارند و متلاشی نمی گردند. اما در این صورت پیداش سله، لازم است سله شکنی انجام گیرد. درباره مفید بودن سله شکنی در محصول استقرار یافته تحت شرایط کشت آبی نواحی خشک و نیمه خشک اتفاق نظر نیست. گفته می شود که در این شرایط، هنگامی می توان وارد زمین شد و سله شکنی نمود که خاک سطحی خشک شده و در نتیجه مقاومت زیادی در مقابل انتقال موئینگی رطوبت پیدا نموده و عملا بصورت عایقی برای تبخیر رطوبت ذخیره شده در خاک عمقی می نماید. اما تا زمانی که سله خشک شود، مقدار قابل توجی از رطوبت خاک از دست می رود.

از سوی دیگر، سله خشک، شکاف می خورد و خاک عمقی مرطوب تر را در معرض هوا و تبخیر قرار می دهد. با تداوم خشک شدن سله، شکاف ها بیشتر و بزرگتر می شوند و رطوبت خاک عمقی به تدریج از دست می رود. بعلاوه، جلوگیری از تبخیر رطوبت خاک عمقی تنها هدف سله شکنی نیست. سله خاکهای رسی و خاکهایی که فاقد ساختمان هستند بسیار ضخیم بوده و مانع بزرگی در مقابل نفوذ آب و هوا بداخل خاک می باشد. سله شکنی این نوع خاکها موجب بهبود نفوذ آب وهوا به داخل خاک می باشد. سله شکنی این نوع خاکها موجب بهبود نفوذ آب و هوا بداخل خاک گشته و طول دوره شرایط غیر هوازی را پس از هر آبیاری بشدت کاهش می دهد و رشد گیاه را بهبود می بخشد. بعلاوه، هر بار سله شکنی موجب بهبود نفوذپذیری خاک برای دو تا سه آبیاری بعدی نیز می گردد و تبخیرازخاک راطی مدت فوق کاهش می دهد.
در نواحی پرباران، چه درکشت دیم و چه در کشت آبی، لازم است که خاک به دفعات زیادی سله شکنی شود. این عمل امکان نفوذ آب باران را به داخل خاک به وجود آورده، از فرسایش جلوگیری می کند و با پیشگیری از تبخیر، سبب حفظ رطوبت ذخیره شده در خاک می گردد.

وجین

علف های هرز نیز طی عملیات سله شکنی کنترل می شوند. بنابراین وجین و سله شکنی با یک وسیله یا ماشین انجام می گیرد. آنچه در زیر بحث می شود در شرایط کشت دیم و آبی صادق است. مهم خشک بودن خاک و امکان ورود به زمین برای انجام عملیات وجین و سله شکنی می باشد.
کارگر از وسایلی مانند چاقو، داس کوتاه، کج بیل، شفره، بیلچه و یا چنگک استفاده و علف های هرز را از ریشه قطع می کند. حرکت این وسایل در خاک و بیرون کشیدن علف های هرز موجب باز شدن خاک و سله شکنی می گردد. همزمان با وجین و سله شکنی، می توان تنک کردن محصول را نیز عملی ساخت. امتیاز کار کارگر بر ماشین آن است که کارگر می تواند وجین روی ردیف کاشت را نیز در هر مرحله ای از رشد به اجرا گذارد. وجین و سله شکنی مزارع بزرگ، بدلیل اتلاف وقت و هزینه بالا، با دست عملی نیست و با ماشین انجام می شود. کار علف زنی با کارگر در محصولات ردیفی (وجینی) به ۱۰۰ تا ۴۰۰ ساعت در هکتار وقت نیاز دارد. در شرایط وفور علف ها و در محصولاتی که پوشش کاملی روی زمین به وجود نمی آورند و تکرار عمل ضرورت دارد، این مدت ممکن است به ۶۰۰ ساعت طی فصل رشد برسد.

عملیات وجین و سله شکنی ممکن است در زمان های زیر انجام پذیرد :

۱- وجین و سله شکنی قبل از کاشت : در مواردی، پس از انجام عملیات خاک ورزی اولیه و یا پس از اتمام عملیات تهیه بستر، باران های زیادی ریزش می یابند و یا آبیاری انجام می شود که در نتیجه خاک سله می بندد و یا علف های هرز گسترش می یابند. برای وجین و سله شکنی زمین های مسطح می توان از دیسک، دندانه، چنگک گردان و انواع کولتیواتورها استفاده نمود. این وسایل خاک را به طور سطحی سله شکنی می کنند و علف های هرز را از بین می برند. برای وجین و سله شکنی در شرایط جوی و پشته ممکن است از واحدهای مستقل چنگک گردان استفاده نمود.

برای این عمل، ارتفاع کار چنگک ها را طوری تنظیم می کنند که یک گروه از چنگک ها روی پشته ها و گروهی دیگر در درون جوی ها عمل نمایند. عملیات این مرحله و نیز مراحل بعدی باید در عمق ۲ تا ۵ سانتی متری انجام شود، تا ضمن کنترل علف ها، بذر جدیدی به سطح نیاید. به طور کلی، عملیات خاک ورزی پس از آماده سازی بستر کاشت در کنترل علف های هرز چند ساله خزنده موثر نیست. زیرا اندام های تکثیر این علف ها در اعماق خاک قرار داشته و ابزارهای وجین قادر به آسیب رساندن به آن ها نیست.

دستگاه وجین کن (Finger weeder)

۲- وجین و سله شکنی در مرحله سبز شدن : وقوع باران یا آبیاری پس از کاشت سبب می شود که خاک سله بسته می شود که خاک سله بسته و سبز شدن محصول دچار اشکال شود. این عمل در محصولاتی که به صورت هیپوجیل سبز می شوند و یا ساقه چه آن ها انعطاف کافی داشته و غیر شکننده است (مانند ذرت، آفتابگردان، گلرنگ، پنبه، بادام زمینی و سیب زمینی) انجام پذیر می باشد. چنگک گردان و دندانه سبک انگشتی برای جوی و پشته مناسب می باشند. دستگاه های مورد استفاده، روی و بین ردیف های کاشت را مورد سله شکنی مختصری قرار می دهند و سبز شدن محصول را تسهیل می سازند.

طی این عمل علف های هرز بسیار جوان و تازه سبز شده نیز کنترل می گردند. زمان دقیق عمل به نوع محصول، ضخامت سله، رطوبت خاک و وسیله مورد استفاده بستگی دارد. تلفیق عوامل فوق بایستی به نحوی باشد که عمل با حداقل خسارت به محصول همراه باشد. برای کاهش آسیب به محصول و افزایش اثر بخشی عمل وجین، لازم است بذر محصول به طور عمقی کاشته شده باشد. در زمان عمل، علف های هرز بسیار جوان باشد تا ریشه سطحی داشته و در اثر کار ماشین از بین برود. همچنین خاک سطحی خشک باشد تا عمق نفوذ دستگاه محدود بوده و به ریشه محصول آسیبی نرسد. تنش رطوبتی مختصر در محصول سبب افزایش انعطاف ساقه چه آن شده و در نتیجه کمتر از حرکت انگشتی های دستگاه آسیب می بیند. تنش رطوبتی شدید در علف هرز سبب افزایش آسیب پذیری آن می گردد. به همین لحاظ، روزهای آفتابی برای وجین مطلوب تر است.

۳) وجین و سله شکنی پس از پایان تنک کردن: معمولا پس از پایان تنک کردن محصول، آبیاری بعمل می آید. چنانچه پس از پایان تنک کردن فرصت کافی موجود است و عجله زیادی در انجام آبیاری نیست، می توان وجین و سله شکی را نیز در بین ردیف های کاشت با فاصله ردیف کاشت بیش از ۳۰ سانتی متر را بسته و به عرض چرخ تراکتور به اجرا گذاشت و سپس آبیاری کرد. واحدهای مستقل چنگک گردان و یا انواع کولتیواتورهای پاشنه ای یا رتیواتوری برای این کار مناسب می باشند. وجین علف های هرز جوان ممکن است به وسیله برس های نایلونی که توسط توان دهی، تراکتور می چرخد، به عمل آید. این بررسی ها علف های هرز جوان را کاملا ریشه کن کرده و در سطح خاک رها می سازند.
واحدهای وجین کننده و سله شکن باید بین ردیف های کشت عمل نموده و به بوته های محصول آسیبی نرسد. پاشنه های کولتیواتور در دستگاه های جدید در زیر تراکتور قرار داده می شود تا همراه با حرکت تراکتور جابه جا شده و به ردیف های کشت آسیبی نرساند. در دستگاه های جدید تر، مکان کار پاشنه توسط راننده یا کارگر و به کمک سیستم های هیدرولیک قابل جابه جائی و کنترل است. در دستگاه های مدرن، عمل هدایت و جابه جائی پاشنه های کولتیواتور به کمک دوربین (یا دوربین های) کامپیوتری انجام می شود. علف های هرز نزدیک به ردیف های کاشت توسط دستگاه های قدیمی قابل کنترل نیستند. این علف ها رقابت زیادی با محصول برای عوامل رشد می نمایند و باید کنترل گردند. برس های نایلونی افقی یا عمودی و کولتیواتورهای افقی که راس آن ها به انگشتی لاستیکی ختم می شود می تواند علف های هرز نزدیک به ردیف کاشت محصول را با کمترین آسیب ممکن به محصول کنترل نماید.

کولتیواتور با برس های عمودی

منبع :م. ر. خواجه پور. ۱۳۹۳٫ اصول و مبانی زراعت. انتشارات جهاد دانشگاهی واحد صنعتی اصفهان.

گرد آورنده : سپیده مدنی – کارشناس ارشد بیماری شناسی.