مهم ترین بیماری های ویروسی ذرت

ویروس ذرت

مقدمه :
ذرت (Zea mays L. ) همراه با برنج و گندم سه محصول زراعی مهم در جهان هستند که در شرایط مختلف اقلیمی د رمناطق معتدله، نیمه گرمسیری و گرمسیری کشت می شوند. سطح زیر کشت سالیانه ذرت در جهان بیش از ۱۴۲ ملیون هکتار با تولید ۶۳۸ ملیون تن دانه است که از این مقدار حدود ۴۴ درصد آن متعلق به ایالات متحده آمریکا است (Anonymous, ۲۰۰۴ ). سطح زیر کشت این محصول در ایران حدود ۱۸۱۲۶۳ هکتار با تولید ۱۱۱۷۸۳۲ تن دانه است.

بیش از ۴۰ گونه مختلف ویروس با نژادهای متفاوت در ذرت ایجاد بیماری می کنند که از میان آن ها چندین ویروس دارای پراکندگی و انتشار جهانی است و هر ساله خسارت زیادی در این محصول ایجاد می کنند (Shurtleff, ۱۹۸۰ ). اهمیت هر یک از این ویروس ها در نقاط مختلف جهان متفاوت است. برای مثال Maize rough dwarf virus در کشورهای اروپایی و خاور میانه (Lovisolo, ۱۹۷۱ )، Maize cholorotic mottle virus در آمریکا و آرژانتین (Niblett and Clafin, ۱۹۷۸ ) و Maize streak virus  در جزایر هند غربی و شرق آفریقا از ویروس های مهم ذرت هستند (Guthrie, ۱۹۷۶ ). همچنین خسارت ویروس Maize dwarf mosaic virus که قادر است علاوه بر ذرت، سورگوم و نیشکر را  نیز آلوده کند، در ارقام حساس ذرت تا ۴۵ درصد دانه می رسد (Scott and Rosenkranz, ۱۹۸۱ ). از مناطق ذرت کاری استان فارس ویروس های کوتولگی زبر MRDV ، موزاییک ایرانی IMMV ، کوتولگی زرد MYDV ، لک شفاف MCSV ، موزاییک خطی MSMV و موزاییک نواری گزارش شده است که در میان آن ها ویروس های MRDV و IMMV از شایع ترین و مهم ترین بیماری های ویروسی در مناطق ذرت کاری محسوب می شود (ایزد پناه، ۱۳۶۱).

ویروس کوتولگی زبر ذرت MRDV = Maize rough dwarf virus :

یکی دیگر از ویروس های مهم ذرت در ایران می باشد. اولین بار در سال ۱۳۶۲ توسط دکتر ایزدپناه از فارس گزارش گردید. این بیماری اولین بار در سال ۱۹۴۹ در ایتالیا مشاهده شد و با اسامی مختلف در مزارع ذرت فرانسه، پرتغال، اسپانیا و سپس در اسرائیل مورد توجه قرار گرفت. در ایران در سال ۱۳۶۰ به عنوان یک بیماری ویروسی در مزارع استان فارس مشاهده شد. در فارس حدود ۴-۳% و گاهی نیز تا ۴۰% آلودگی دیده شده است. کوتولگی زبر ذرت مهم ترین و اختصاصی ترین بیماری ذرت در برخی نقاط استان فارس است. در سالهای اخیر بیماری در شهرستان مرودشت مشکل ساز شده است.

علایم بیماری ویروس کوتولگی زبر ذرت :

بوته های آلوده کوتوله می مانند و ساقه ضخیم تر از معمول یا قطورتر نسبت به ارتفاع بوته می گردد. برگها بسیار به هم نزدیک می شوند و این علامت خصوصاً در انتهای بوته مشاهده می شود. برگهای انتهایی کوچکتر و صاف و مستقیم می ایستد. در صورتی که بوته های جوان آلوده شوند، قسمت انتهائی بوته خشک می شود و مهمترین علامت بارز این بیماری وجود برجستگی هائی در پشت برگ روی رگبرگها به فواصل معین است که بیشتر اوقات با چشم غیرمسلح هم دیده می شود و به برگ به حالت زبری می دهد. گاهی گالها یا برجستگی ها روی غلاف میوه نیز مشخص هستند.

نشانه های بیماری ویروسی کوتولگی زبر ذرت

عامل بیماری :

عامل بیماری(MRDV) ویروسی از گروه Reoviridae از جنس Fijivirus به نام Maize rough dwarf visus است که پلی هدرال بوده، دارای دو لایه کاپسید می باشد و بسیار بزرگ تر از سایر ویروس های گرد است. ساختمان ویروس به صورت دو گلوله تو در توی پروتئین است که در وسط گلوله دوم یا داخل آن حدود ۱۰ قطعه RNA دو رشته (ds RNA ) وجود دارد.

نمایی از پیکره ویروس MRDV

در طبیعت زنجره های Laodelphax striatellus و Unkanodes tansijevici از خانواده دلفاسیده Delphacidae به عنوان ناقل شناخته شده اند. رابطه ویروس و زنجرک پایا و تکثیری است و به صورت مکانیکی نمی باشد. ممکن است ویروس از طریق تخم زنجرک هم به نسل های بعدی زنجرک و به گیاه منتقل شود. علاوه بر ذرت، روی گندم و جو نیز دیده شده است.

زنجرک Laodelphax striatellus

مدیریت بیماری زنجرک :

استفاده از ارقام مقاوم، مبارزه با زنجرک های ناقل، تنظیم تاریخ کشت از جمله روش های توصیه شده هستند. در ایتالیا دوره حساسیت ذرت در اثر زود کشت کردن افزایش می یابد و خسارت بیشتر می شود، بنابر این باید ذرت را دیر تر و در زمان گرم بودن هوا کاشت تا سریعا رشد کرده و دوره حساسیت را پشت سر بگذارد. تاریخ های کشت دیر تر (۲۹ خرداد و ۱۳ تیر) در ایران کمترین آلودگی را نشان دادند. تراکم بوته اثر معنی داری در میزان آلودگی ذرت ندارد. کاشت سمپاشی حاشیه های مزارع ذرت با سموم حشره کش سیستمیک هم مؤثر است. از بین بردن علفهای هرز اطراف مزرعه کشت قبل از ذرت (حدود سه هفته قبل) باعث از بین برده زنجره های ناقل می شود.

در مزارع خیلی دیر کاشت (مرداد ماه) به دلیل اینکه ممکن است مجددا مورد هجوم زنجرک قرار می گیرند. انجام سم پاشی در مراحل اولیه رشد مانع از آلودگی بوته های جوان به ویروس های مذکور می شود، زیرا ویروس های مذکور پایای تکثیری بوده و انتقال آن توسط زنجرک ناقل به زمان طولانی نیاز دارد. به عنوان مثال استفاده از سایپرمترین در مزارع ذرت در اسرائیل موجب کاهش آلودگی به ویروس MRDV بین ۲۲ تا ۵۹ درصد گردیده و موجب ۲۸ درصد افزایش محصول شده است (Antignus et al., ۱۹۸۷ ).

پیشنهاد می شود که در کشت های دیر هنگام که اغلب برای تهیه علوفه است تراکم بوته بیشتر باشد تا همپوشانی سریع تر گردد و زنجرک ها فرصت هجوم به مزرعه را پیدا نکنند.

ویروس موزائیک کوتولگی ذرت MDMV = Maize dwarf mosaic virus :

از بیماریهای مهم ویروسی ذرت است که از عوامل محدود کننده کشت ذرت در آمریکا بوده و روی آن نیز بسیار کار شده است و گسترده ترین ویروس در ذرت است. در ایران دلیل قاطعی دال بر وجود آن نیست ولی با احتمال قوی، ویروسی شبیه به آن و یا خود آن در ایران وجود دارد.

علائم بیماری ویروس موزاییک کوتولگی ذرت :

گیاهان آلوده حالت موزائیک همراه کوتولگی و کاهش رشد خفیف از خود نشان می دهند. در برگهای ذرت موزائیک در قاعده برگ بصورت لکه ای روشن در ابتدا بوجود می آید و بعداً در حین رشد برگ، بصورت نوارهای زرد امتداد می یابد.

برگ های آلوده به ویروس موزاییک کوتولگی ذرت

عامل بیماری ویروس موزائیک ذرت:

یک ویروس رشته ای از گروه potyvirus است که توسط شته ها بخصوص maydis Rhopalosiphum با رابطۀ ناپایا منتقل می شود و به صورت مکانیکی نیز قابل انتقال است و به تعداد کمی نیز بوسیله بذر منتقل می شود و از این طریق در تمام دنیا گسترش یافته است. خود ویروس را برخی جزئی از نژادهای ویروس موزائیک نیشکر محسوب می کردند ولی چون این نژاد در ذرت اختصاصی است و سایر نژادهای ویروس موزائیک نیشکر در ذرت بیماریزا نیستند لذا آن را به نام ذرت نامگذاری کردند. این ویروس دو نژاد دارد که از نظر میزبان اختلاف دارند :

۱- نژاد A که روی قیاق بیماریزا است.
۲- نژاد B که روی قیاق بیماریزا نیست.

Rhopalosiphum maydis شته ناقل ویروس موزاییک کوتولگی ذرت

کنترل:

از بین بردن علفهای هرز میزبان ـ استفاده از ارقام مقاوم ـ برای کنترل علفهای هرز حتماً باید نژاد ویروس شناخته شود (از طریق انتقال به قیاق).

ویروس موزاییک ایرانی ذرت IMMV = Iranian Maize Mosaic Virus :

اول بار در سال ۱۳۴۷ در یک مزرعه ذرت در رامجرد فارس مشاهده و سپس در سال ۱۳۵۲ در مزارع ذرت کاری اطراف شیراز گسترش یافت (ایزد پناه و پروین، ۱۳۵۸). چون این ویروس در ایران توسط دکترایزدپناه در فارس شناسائی و گزارش شده است تحت این نام معروف شده است. میزان آلودگی به این ویروس ۳۰ تا ۷۰ درصد برآورد شده است (ایزد پناه و همکاران، ۱۳۷۲).

علائم بیماری:

علائم بصورت خطوط و نوارهای زرد روشن کوتاه تا بلند در تمام طول برگ بطور موازی دیده می شود. اگر بوته در اوایل رشد آلوده شود کاهش رشد بوجود می آید. علائم علاوه بر برگ روی غلاف برگ و غلاف بلالها هم وجود دارد. میزان خسارت این ویروس بسیار زیاد است و در برخی سالها تا ۷۰% آلودگی هم در فارس دیده شده است ولی خسارت بستگی به زمان آلودگی دارد، هر چه گیاه جوانتر باشد و آلوده شود خسارت نیز بیشتر خواهد بود و از لحاظ وزن تر و خشک بوته و میزان تولید دانه هم سخارت دیده می شود. از عوامل مؤثر در میزان آلودگی می توان از رقم ذرت ـ زمان و موقع کاشت و جمعیت ناقل نام برد.

عامل بیماری:

عامل بیماری، ویروسی از خانواده Rhabdovirus است. ویروس از غشاء داخلی هسته جوانه می زند و در فضای میان دو غشاء هسته تمرکز می یابد، بدین ترتیب ویروس به جنس Nucleorhabdovirus تعلق دارد. که توسط زنجرک های Delphacidae منتقل می شود که دو زنجرک مهم ناقل Laodelphax striatellus و Unkanodes tansijevici هستند. رابطه ویروس و زنجرک از نوع پایا و تکثیری است. ویروس با راندمان پایینی توسط تخم زنجرک به نسل های بعدی انتقال می یابد.

زنجرک Unkanodes tansijevici

کنترل:

استفاده از ارقام مقاوم، مبارزه با زنجرک های ناقل از طریق از بین بردن زنجرک ها در مکانهای زمستان گذران (علفهای هرز گرامینه کنار جوی آب) با سمپاشی و سمپاشی ۳-۲ متر از حاشیه مزارع ذرت با سموم سیستمیک به منظور کنترل زنجرک هائی که از خارج مزرعه می آیند، تنظیم تاریخ کاشت که بهتر است دیرتر بکاریم تا آلودگی کمتر شود.

نشانه های آلودگی به ویروس موزاییک ایرانی در ذرت

منابع :

شریف نبی، ب. بیماری های گیاهان زراعی ایران. ۱۳۸۹٫ انتشارات دانشگاه صنعتی اصفهان.

جلالی، ص. نعمت اللهی، م و سبزی، م .ح. بررسی ویروس های کوتولگی زبر و موزاییک ایرانی ذرت در اصفهان. مجله نهال و بذر. جلد ۲۳، شماره ۲٫

گرد آورنده : سپیده مدنی – کارشناس ارشد گیاهپزشکی.