کودهای شیمیایی ازته، فسفره و پتاسه

ترکیب شیمیائی و درصد خلوص کودهای مختلف حاوی یک عنصر بسیار متفاوتند (جدول ۱). این تفاوت ها بر مورد مصرف، نحوه ی پخش، زمان کوددهی و اثر بخشی کودها تاثیر بسیار مهمی دارند. بنابراین شناخت کافی از انواع کودهای شیمیائی قبل از انتخاب و یا مصرف آن ها ضرورت دارد.

کودهای شیمیایی به دو دسته که برخی جزء عناصر پر مصرف گیاه یا ماکرو المنت و برخی نیز جز عناصر کم مصرف گیاه ( میکرو المنت ) می باشد تقسیم می شود.

عناصر پر مصرف (ماکرو) شامل: ازت – فسفر – پتاس– کلسیم – منیزیم

عناصر کم مصرف (میکرو) شامل : آهن – روی – منگنز – مس – بور

کودهای ازت:

ازت به صورتهای نیترات (No_۳ ^–)، یون آمونیم (NH_۴ ⁺) و اورهCo (NH_۲ ) _۲ قابل جذب گیاه است. نیترات فرم اصلی نیتروژن در خاک بوده و فرمهای آمونیاک، آمونیوم و اوره پس از مدتی کم و بیش کوتاه بصورت نیترات در می آیند. تبدیل این فرمها به نیترات موجب آزاد شدن H⁺ گشته و پی اچ خاک را نقصان می دهد. نیتروژن موجود در کودها را بصورت درصد نیتروژن خالص ذکر می نمایند (جدول ۱). نیترات آمونیم ۳۳ درصد نیتروژن داشته و هر دو فرم ازت آن قابل جذب گیاه می باشند. نیترات (No_۳ ^–) چون دارای بار منفی است جذب کلوئیدهای خاک نشده و در معرض شستشو از خاک است. اما یون آمونیم (NH_۴ ⁺) چون دارای بار مثبت است جذب کلوئیدهای خاک می گردد و بتدریج بصورت نیترات (No_۳ ^–) در می آید. اوره رایج ترین کود ازت در ایران است. اوره از ترکیبات آلی بشمار رفته و به همین فرم قابل جذب گیاه می باشد. از محلول اوره در محلول پاشی برگ گیاهان نیز استفاده میشود. اوره و نیترات آمونیم را می توان قبل از کاشت محصول و یا بصورت سرک و بعد از آن که گیاه مقداری رشد، نمود به خاک داد. سولفات آمونیم علاوه بر ازت دارای ۲۴ درصد گوگرد است. هیدرات آمونیم را که از حل شدن آمونیاک در آب بدست می آید قبل از کاشت و بوسیله سرنگهای مخصوص در زیر لایه ای از خاک قرار می دهند.

جدول ۱- متوسط غلظت (%) عناصر پر مصرف در بعضی از کودهای شیمیایی تجاری

کودهای اوره، هیدرات آمونیوم و آمونیاک برای خاک های دارای پی اچ بیشتر از ۸ مناسب نیستند. در این گونه خاک ها، نیتروژن این کودها به صورت گاز آمونیاک در آمده و از خاک خارج می گردد. همچنین توجه شود که آمونیاک برای گیاه بسیار سمی می باشد. نیترات کلسیم و نیترات پتاسیم درصد ازت کمی داشته وکمتر بعنوان منبع کود ازت در خاک مصرف می شوند. این کودها غالباً در محلولهای غذائی بعنوان منابع کلسیم یا پتاسیم مورد استفاده قرار می گیرند.

کود های شیمیایی بر اساس نوع عنصر تقسیم بندی می کنند. به عنوان مثال کودهای ازتی، فسفری و پتاسیمی دارای یک یا دو عنصر هستند .اگر یک کود همه عناصر را با هم و به نسبت متناسب داشته باشد اصطلاحاً کود کامل نامیده می شود.

۱- انواع کودهای شیمیایی ازته:

یکی از کودهای مصرفی، کود اوره است. کود اوره که به کود شکری نیز معروف است در سطح جهان از پر مصرف ترین و ارزان ترین کودهای شیمیایی ازتی است. کود اوره ۴۶ درصد ازت دارد و حلالیتش در آب خیلی خوب است و به همین دلیل در خاک برای تهیه محلول های کودی و محلول پاشی بر روی گیاه مورد استفاده قرار می گیرد. در محلول پاشی روی گیاه ممکن است که کود اوره دارای مقداری ماده سمی بیوره باشد که این ماده نباید از یک مقدار مشخص بیشتر باشد. مشکلی که در ارتباط با کود اوره وجود دارد این است که به دلیل حلالیت زیادش شست و شویش در خاک خیلی زیاد است. یعنی اگر آب آبیاری یا بارندگی زیاد و خاک شنی باشد به راحتی این کود در خاک شسته می شود.

کود مهم دیگر، کود سولفات آمونیوم است. این کود ٢١ درصد ازت و ٢۴ درصد گوگرد دارد و اسیدزا بوده و بهترین کود برای شرایط خاک های ایران است. کود سولفات آمونیوم به دلیل پایین بودن درصد ازت آن نسبتاً گران است. کود نیترات آمونیوم از کودهای مهم دیگر است که از ترکیب آمونیاک و اسید نیتریک تولید می شود. ویژگی این کود آن است که دارای هر دو نوع منبع ازتی گیاه یعنی نیترات و آمونیوم است. و یکی از معایبش آن است که به راحتی رطوبت هوا را جذب می کند و دانه های کود بهم چسبیده و تشکیل کلوخه می دهند و دیگر آنکه اشتعال زا است. یعنی اگر ضربه یا فشاری به کود وارد شود آتش می گیرد و مشکل آتش سوزی به وجود می آید.

یکی دیگر از کودهای ازتی مشهور و معروف کود اوره با پوشش گوگردی است. حلالیت کود اوره بالاست و امکان شستشویش زیاد بوده و دانه های کود اوره بر روی آن یک پوشش گوگردی ایجاد می کنند. به این کود اصطلاحاً کند حل یا آهسته رهش می گویند. یعنی کود SU به تدریج ازت خود را آزاد می کند و شستشو و تلفات کود خیلی کمتر بوده و از این نظر می تواند کود مناسبی باشد ولی نسبت به کود اوره معمولی گران است و برای گیاهان زینتی و برای شرایطی که امکان آب شویی زیاد بوده یا محصولاتی که از نظر اقتصادی با صرفه است می تواند کود مناسب و مفیدی باشد.

۲- کودهای فسفره :

فسفر موجود در کودهای شیمیائی معمولا بصورت یون های HPO_۴ ^-۲ و H_۲PO_۴^– می باشد که فرم های قابل جذب فسفر هستند. قابلیت جذب H_۲PO_۴^– بیش از HPO_۴ ^-۲ می باشد. اسید فسفریک نیز که از تجزیه مواد آلی خاک حاصل می شود قابل جذب گیاه است، اما بصورت کودهای شیمیایی مصرف نمی شود. به طور سنتی درصد فسفر کودهای شیمیایی را بصورت درصد اکسید فسفر (P_۲O_۵ ) ذکر می نمایند. اکسید فسفر دارای ۷/۴۳ درصد فسفر می باشد. قسمتی از کود فسفره ای که به خاک داده می شود، به وسیله کلسیم در خاک های قلیایی و بوسیله آهن و آلومینیوم در خاک های اسیدی تثبیت می گردد و به صورت غیر قابل جذب فوری در می آید.

به طور میانگین یک سوم تا دو سوم کود فسفره ای که به خاک داده می شود در سال اول بصورت قابل جذب گیاه باقی می ماند و بخش کمی نیز طی سال های آینده قابل جذب گیاه می گردد. میزان های فوق الذکر به روش کوددهی، بافت و ترکیب خاک، مقدار کود فسفری که مصرف می شود و بخصوص موجودی فسفر قابل جذب در خاک بستگی زیادی دارد. ظرفیت تثبیت کنندگی خاک کمتر بوده و بخش بیشتری از کود فسفر مصرفی به صورت قابل جذب در خاک باقی می ماند. چون میزان محلول بودن و حرکت کود فسفره در خاک بسیار محدود است؛ بایستی کودهای فسفره را قبل از کاشت به خاک داد و آن ها را مستقیما و ترجیحا به صورت نواری در ناحیه توسعه ریشه قرار دارد. حداکثر میزان محلول بودن فسفر در پی اچ ۶ تا ۶٫۵ مشاهده می شود. بنابراین، رساندن پی اچ خاک به این حدود می تواند در افزایش محلول بودن و جذب فسفر موثر باشد. تغییر پی اچ خاک در خاک های اسیدی با اضافه کردن آهک یا کربنات مضاعف کلسیم و منیزیم و در خاک های قلیایی با اضافه کردن گوگرد یا کودهای دارای واکنش اسیدی انجام پذیر است. مصرف مقدار زیادی کود حیوانی نیز می تواند در نقصان pH خاک مفید باشد. میزان محلول بودن کودهای فسفره نیز متغیر است. اما کاهش .

نقش کود شیمیایی فسفاته:

فسفر باعث افزایش اندازه و کیفیت میوه می شود. با مصرف متعادل فسفر طول دوره انبارداری میوه افزایش می یابد. استفاده از کود فسفری موجب توسعه ریشه گیاه و کمبود آن سبب دیررس شدن محصول می شود.

در گیاه سیب زمینی غلظت فسفر در تمام اندام های گیاه از زمان سبز شدن تا زمان برداشت کاهش می یابد. نقش بارز این عنصر در تشکیل بذر، میوه، انتقال مواد غذایی از برگ ها به غده، زود رسی محصول، افزایش خواص انبارداری کاهش میزان آلودگی های ویروسی، افزایش فعل و انفعالات سوخت و ساز و بالاخره تاثیر مثبت در کمیت و کیفیت محصول باعث افزایش استفاده کودهای شیمیایی گردیده است. در مقایسه با عناصر دیگر مثل پتاسیم، کلسیم و منیزیم، خاک های زراعی حاوی مقدار کمی فسفر قابل جذب گیاه (ارتو فسفات) می باشند. معمولا در خاک های زراعی، لازم است فسفر به صورت کود شیمیایی به خاک اضافه شود تا اطمینان حاصل شود فسفات آزاد کافی در اختیار گیاه می‌باشد. به طور متوسط مصرف کود فسفاته در زراعت سیب زمینی ۱۵۰ تا ۲۵۰ کیلوگرم در هکتار می باشد. در صورتی که مقدار نیاز گیاه به مراتب کمتر است و این به دلیل جذب بسیار کم کود توسط گیاه می باشد. به طور کلی، حدود ۸۰% کود مصرفی که جذب گیاه نشده است، در خاک تثبیت می‌شود و به تدریج در آب های راکد و جاری نشت کرده و باعث آلودگی محیط زیست می گردد. فسفر دومین عنصر پرمصرف مورد نیاز گندم می باشد.

زمان به کاربردن کود فسفات:

میزان آن در خاک های مناطق دیم، کم و بیش متفاوت است. البته به علت حلالیت کم آن در خاک، خطر آبشویی و خارج شدن آن از دسترس گیاه به مراتب کمتر از ازت و پتاسیم است و بدین دلیل در بعضی از مزارع زارعین بیش از میزان مورد نیاز مصرف می نمایند و تجمع آن در خاک موجب به هم خوردن تعادل مواد غذایی و احتمالاً کمبود بعضی از عناصر کم مصرف می شود. این امر به دلیل رقابت فسفر با سایر عناصر بوده است و این مطلب باید در مصرف کودهای فسفره مورد ملاحظه قرار گیرد.

در کشور ما در مصرف کودهای فسفره زیاده روی می شود. نیاز درختان بارور به فسفر ۲۰ تا۵۰ کلیوگرم P_۲O_۵ در هکتار می‌باشد. کودهای فسفاته توانایی حرکت کمی در خاک دارند و برای استفاده از این کود باید حتما در عمق ۴۰ تا۵۰ سانتی متری و در مجاورت ریشه قرار داده شوند.

در همه خاک‌ها، کود های فسفری را بایستی به صورت پایه (در زمان شخم) بکاربرد. فسفر اصولا برای پایداری و استحکام نشاء و افزایش طول ریشه آن مورد استفاده قرار می گیرد. وجود مقدار کافی کود فسفری برای تولید دانه در مراحل اولیه رشد بیش تر از مراحل بعدی آن مؤثر است، زیرا برای پنجه زنی فعال مورد استفاده قرار می گیرد. تأمین نیاز فراوان گیاه برنج به جذب P (فسفر) مستلزم به کاربردن آن در زمان نشاء کاری است نه دیر تراز آن. به کاربردن کود P در زمان ۲۵ روز پس از نشاء کاری در تولید محصول تأثیر نخواهد داشت. برخلاف کود اوره، لازم نیست کود P را در چندین مرحله تقسیم کرد و در مراحل مختلف رشد گیاه برنج بپاشند، زیرا معلوم شده که این کود آبشویی نمی شود و در خاک باقی می‌ماند و به تدریج در اختیار گیاه قرار می‌گیرد. به علاوه، در صورتی که در مرحله آغاز رشد، کود P به اندازه کافی توسط برنج جذب شده باشد، بعدا در مراحل بعدی رشد در همه اندام‌های گیاه می تواند توزیع گردد. فسفر در مرحله زایشی به طور فعال از برگ‌های پیر به برگ های تازه انتقال می یابد.

کودهای فسفات‌دار‌:

۱- دی فسفات آمونیوم: ۴۶% پنتا اکسید فسفر و ۲۰% ازت. ۲- سوپر فسفات تریپل: ۴۶% پنتا اکسید فسفر ۳- سوپرفسفات معمولی: ۲۰ درصد فسفر به شکل P_۲O_۵ و ۱۲ درصد گوگرد می باشد.

کودهای رایج برای مصرف در باغهای میوه عبارتند از: سوپر فسفات ساده، سوپر فسفات تریپل، فسفات آمونیوم و دو کود جدید که اخیراً به مصرف می‌رسد یعنی بیوفسفات طلایی و کود فسفاته میکروبی. سوپر فسفات ساده حاوی ۲۰%، P_۲O_۵ وسوپر فسفات تریپل حاوی ۴۶%، P_۲O_۵ هستند. مونوفسفات آمونیوم دارای ۱۱% ازت و ۴۸%، P_۲O_۵ است. فسفاتهای آمونیوم به دلیل داشتن عیار بالای مواد غذایی و تمایل کم به جذب رطوبت و کلوخه شدن، مصرف بیشتری دارند. بیوفسفات طلایی با داشتن ۲۰%، P_۲O_۵ ، گوگرد و روی و کود فسفاته میکروبی پودری با داشتن حدود ۲۰%، P_۲O_۵ گوگرد و روی به عنوان کودهای مناسب فسفر دار برای مصرف در باغهای میوه شناخته شده اند. از آنجایی که حرکت فسفر در خاک به سختی صورت می‌گیرد توصیه می‌شود در هنگام احداث باغهای میوه و کاشت نهالها حتماً در بستر کاشت از کودهای فسفاته (در صورت نیاز خاک) استفاده شود.

۳- کودهای پتاسیم :

کمبود پتاسیم بیشتر در خاک های اسیدی و خاک های شنی دیده می شود. کمبود پتاسیم ممکن است در سایر خاک ها تحت شرایط آبیاری و برداشت مقدار زیادی محصول (بخصوص یونجه) نیز مشاهده گردد. اغلب کودهای پتاسیم در آب محلول هستند و نحوه ی اضافه کردن آن ها به خاک نقش زیادی در اثر بخشی کود ندارد. اما چون حرکت پتاسیم در خاک های معمول زراعی زیاد نیست، کود پتاسیم را به صورت قبل از کاشت مصرف می کنند. در خاک های شنی لازم است کود پتاسیم را به صورت قسطی به خاک اضافه نمود. به طور سنتی، درصدپتاسیم کودها را به صورت اکسید پتاسیم (K_۲O) ذکر می کنند. اکسید پتاسیم دارای ۸۳ درصد پتاسیم است.

کودهای پتاسیم دار:

کلرور پتاسیم فراوان ترین ترکیب پتاسیم در طبیعت است. کلرور پتاسیم دارای مقدار زیادی K_۲O (۶۰ تا ۶۳ درصد) می باشد. با این حال، مصرف کلرور پتاسیم در مواردی که به مقدار زیادی پتاسیم نیاز است، چندان مطلوب نیست، زیا احتمال مسمومیت ناشی از فراوانی کلر پیش می آید. با این که مقدار کمی کلر برای گیاهان و به خصوص محصولاتی مانند توتون و پنبه لازم است، اما زیادی کلر در خاک موجب آبدار شدن غده سیب زمینی و نقصان کیفیت توتون می گردد. نیترات پتاسیم دارای ۴۴% اکسید پتاسیم است، اما کودی گران قیمت می باشد. سولفات پتاسیم معمولترین کود پتاسیم است که در زراعت مصرف می شود. پتاسیم از تجزیه اولیه بقایای گیاهی نیز به خاک اضافه می شود، اما هوموس خاک بعنوان منبع قابل توجه پتاسیم به شمار نمی رود، زیرا پتاسیم بوسیله مواد آلی تثبیت نمی گردد. خاک هایی که مقدار زیادی رس از نوع ورمی کولایت و ایلیت دارند، پتاسیم را تثبیت می کنند. پتاسیم تثبیت شده با پتاسیم واقع در محلول خاک در حال تعادل است و بعنوان ذخیره پتاسم خاک محسوب می شود. در صورتی که شدت تثبیت زیاد است، بایستی پتاسیم را بصورت نواری و قبل از کاشت در خاک قرار داد.

منبع : خواجه پور. م. ر. ۱۳۸۷٫ اصول و مبانی زراعت. انتشارات جهاد دانشگاهی واحد صنعتی اصفهان.

گرد آورنده : سپیده مدنی – کارشناس ارشد بیماری شناسی